اخلاق اداری

 

اخلاق اسلامی در نظام اداری از دیدگاه امام علی (علیه السلام)

از منظر امیر مومنان علی (علیه السّلام) آنچه مایه برتری آدمیان و سبب والایی شأن ایشان است، کرامت های اخلاقی است و این کرامت ها در اداره امور نقشی اساسی دارند.

ضرورت اخلاق اداری

اگر اخلاق اسلامی در زندگی کاری انسان وجود و حضور داشته باشد، کار کردن شیرین و توام با رضایت شغلی و احساس رضایتمندی و خود شکوفایی از یک سو و رضایت مردم و پیشرفت امور و شکوفایی کار از دیگر سو است، و در نتیجه موجب رضایت خالق و بارش رحمت ها و برکت های اومی شود.

خطرناکترین رویداد انسانی انحطاط اخلاقی و شکسته شدن مرزهای اخلاقی است که در این صورت هیچ چیز به سلامت نخواهد ماند و انسانیت انسان فرو می ریزد، و این امر در امور اداری از جایگاهی خطیر و ویژه برخوردار است. زیرا وقتی انسان از محدوده فردی خارج می شود و در پیوند با دیگر انسان ها قرار می گیرد و این پیوند صورتی اداری می یابد، اگر اخلاق نیک حاکم بر روابط انسانی نباشد، فاجعه چندین برابر می شود.

به همین دلیل است که والاترین ملاک در هر سازمان اداری متخلق بودن افراد به اخلاق انسانی است.

از منظر امیر مومنان علی (علیه السّلام) آنچه مایه برتری آدمیان و سبب والایی شأن ایشان است، کرامت های اخلاقی است و این کرامت ها در اداره امور نقشی اساسی دارند.

روایت شده که آن حضرت فرمود:

عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا رِفْعَةٌ وَ إِیَّاکُمْ وَ الْأَخْلَاقَ الدَّنِیَّةَ فَإِنَّهَا تَضَعُ الشَّرِیفَ وَ تَهْدِمُ الْمَجْد و بر شما باد به رعایت اخلاق پسندیده که آن بزرگى شأن و مقام‏است. و بر حذر باشید از اخلاق پست و نکوهیده که آن، فرد محترم را خوار نماید و عزّت و سرافرازى را تباه سازد

اهمیت نوع نگرش اداری

مهمترین مبنا در سامان یافتن اخلاق اداری، تصحیح بینش کارکنان و سامان یافتن نوع نگاه آنان به خودشان و مردمان و مسئولان و وظایفشان است. زمانی که نگاه انسان به خود و مردم و مافوق خود و کار اصلاح شود و با نگاهی توحیدی و پاک به این امور بنگرد و براساس این نگاه عمل نماید، کار کردن عین عبادت نمودن و همپای لذت و شیرینی و همتای رشد و شکوفایی است.

اینکه انسان خود را چگونه ببیند و چگونه بیابد و چه جایگاهی در هستی برای خود قائل باشد، به شدت در اخلاق و رفتار او تاثیرگذار است. آن که خود را عبد می یابد و برای خویش کرامت انسانی و عزت ایمانی قایل است به گونه ای رفتار می کند، و آن که عبد بودن خود را از یاد می برد و برای خویش کرامت و عزت قائل نیست به گونه ای دیگر و متضاد با گونه نخست رفتار می نماید.

بنابراین از مهمترین اموری که باید به آن پرداخت، حفظ و رشد کرامت کارکنان نظام اداری، و ترمیم و تقویت کرامت ایشان است که اگر کارکنان نظام اداری خود را کریم ببینند، کریمانه رفتار می کنند و کرامت خود را با هیچ چیز معاوضه نمی نمایند. امیرمؤمنان علی(علیه السّلام) در سفارشی گرانقدر به فرزندش حسن(علیه السّلام) چنین فرموده است:

أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضا ، نفس خود را از هر پستی گرامی دار، هرچند تو را به آنچه خواهانی برساند، چه آنچه را از خود بر سر این کار می نهی، هرگز به تو برنگرداند.

نگاه به کار و مسئولیت

نوع نگاه انسان به کار و مسئولیت از امور مهم اخلاق مطلوب اداری است. کسی که کار و مسئولیت را امانت ببیند و آن را وسیله عزتمندی و سرمایه شکوفایی خویش بداند، از کار کردن احساس رضایت و خشنودی و خود شکوفائی می کند و همین امر باعث بهبود اخلاق اداری او می شود. امیرمؤمنان در آموزش های اخلاق اداری کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری را در این جهت آموزش می داد، چنانچه در نامه ای به اشعث بن قیس، استاندار "آذربایجان" چنین فرموده است:

وَ إِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَةٌ ، همانا کاری که به عهده توست، طعمه ای برایت نیست، بلکه امانتی است بر گردنت .

علی(علیه السّلام) چنین درباره کوتاهی در کار فرموده است: من قصر فی العمل ابتلی بالهم هر که در کار کوتاهی ورزد، دچار اندوه گردد.

نگاه به مردم

اخلاق اداری مطلوب زمانی سازمان می یابد که کارکنان نظام اداری به مردم از منظری درست بنگرند و خود را کارگزار، خزانه دار، وکیل و خدمتگزار مردمان ببینند. در این صورت است که اخلاق سازمانی مطلوب ظهور می نماید.

 امیر مؤمنان علی(علیه السّلام) در این باره به کارگزاران خود چنین آموزش داده است:

فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِکُمْ وَ اصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ فَإِنَّکُمْ خُزَّانُ الرَّعِیَّةِ وَ وُکَلَاءُ الْأُمَّةِ وَ سُفَرَاءُ الْأَئِمَّة ، پس داد مردم را از خود بدهید و در برآوردن حاجت های آنان شکیبایی ورزید، که شما خزانه دار رعیت هستید، و امت را وکلا، و امامان را سفیران.

کارکنان اداری زمانی به درستی می توانند انصاف را پاس بدارند که داد مردمان را از خویش بدهند و در رفتار با آنان شکیبایی داشته باشند و با ا یشان طلبکارانه برخورد ننمایند و خود را وکیل و خزانه دار آنان ببینند و احساس کنند که به موکلان خود پاسخگویند و فلسفه وجودی ایشان در نظام اداری خدمتگزاری به مردم است.

خطرناکترین آفت اخلاق سازمانی و تباه کننده ترین عامل رفتار انسانی این است که کارگزاران و کارکنان نظام اداری از بالا به پایین به مردم بنگرند، و خود را بر آنان مسلط ببینند، و در اداره امور خود را فرمانروا تصور نمایند و اراده فرمانروایی کنند.

در نگاه امیرمؤمنان علی(علیه السّلام) حقوق مردم بالاترین و والاترین حقوق شمرده می شود تا آنجا که امام(علیه السّلام) حقوق و حرمت مردم را برخاسته از اصل توحید و پیوند یافته با آن می بیند، چنانکه می فرماید:

الْفَرَائِضَ الْفَرَائِضَ أَدُّوهَا إِلَى اللَّهِ تُؤَدِّکُمْ إِلَى الْجَنَّةِ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ حَرَاماً غَیْرَ مَجْهُولٍ وَ أَحَلَّ حَلَالًا غَیْرَ مَدْخُولٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَةَ الْمُسْلِمِ عَلَى الْحُرَمِ کُلِّهَا وَ شَدَّ بِالْإِخْلَاصِ وَ التَّوْحِیدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمِینَ فِی مَعَاقِدِهَا. واجبها! واجبها! آن را برای خدا به جا آورید که شما را به بهشت می رساند. خدا حرامی را حرام کرده که ناشناخته نیست، ولی حلالی را حلال کرده که از عیب خالی است، و حرمت مسلمانان را از دیگر حرمتها برتر نهاده، و حقوق مسلمانان را با اخلاص و یگانه پرستی پیوند داده است.

اخلاق اداری :  بایدها (معروفها) و نبایدهای (منکرهای) اداری

الف. در ارتباط با ارباب رجوع:

بایدها:

1.       تکریم ارباب رجوع و حفظ حرمت و شخصیت آنان

2.       خوشرویی و خوش برخوردی در مواجه با ارباب رجوع

3.       پاسخگویی و مسئولیت پذیری در قبال کار ارباب رجوع

4.       توجیه قانونی، عقلی و منطقی عدم انجام خواسته های نامربوط  ارباب رجوع

5.       توجه به کسب رضایت مردم و در نهایت رضایت الهی

6.        رعایت عدالت و انصاف در برخورد با مراجعین

7.      رعایت اخلاق اسلامی در برخورد با مراجعین

8.       حضور به موقع در محل کار و تعیین جایگزین برای انجام امور مراجعین در اوقات عدم حضور در محل کار

9.       تسریع و تسهیل در انجام امور مردم

10.   درست و به موقع انجام دادن کارهای مردم

11.   گوش دادن اثر بخش به خواسته ها و ارائه اطلاعات و راهنمایی لازم و کافی ارباب رجوع

نبایدها:

1.       تبعیض نژادی، قومی، خویشاوندی، مذهبی و جنسی در ارائه خدمت به ارباب رجوع

2.       تجسس در امورات شخصی ارباب رجوع

3.        اخاذی، رشوه خواری و اخذ وجه بیش از تعرفه های مقرر در قانون

4.       تاثیر و قبول توصیه و سفارش در ارائه خدمات ارباب رجوع

5.       منت گذاشتن و چشم داشت از بابت انجام امورات مراجعین

6.       ترک محل کار در اوقات موظفی اداری بدون دلیل و اجازه

7.       افشای اسرار و اطلاعات محرمانه ارباب رجوع

8.        داشتن کبر و غرور در برخورد با ارباب رجوع

ب. در ارتباط با همکار:

بایدها:

1.       احترام به همکاران و رفتار توأم با ادب و نزاکت

2.        رعایت و داشتن رفتار مناسب همکاران خانم و آقا با یکدیگر در فضای اداره

3.       ارائه انتقاد سازنده و مؤثر در صورت نیاز جهت اصلاح و بهبودی

4.        داشتن وحدت ، صمیمیت و همدلی با همکاران

5.       همکاری، مشورت و مشارکت در انجام بهینه وظایف شغلی و سازمانی

6.       توسعه و توانمندی همکاران از طریق انتقال تجارب و تسهیم اطلاعات

7.       امانتداری و حفظ اسرار همکاران

8.       امر به معروف و نهی از منکر

9.       محبت، الفت و صداقت در تعامل و ارتباط با همکاران

10.   کمک به انجام وظایف شغلی همکار در صورت نبودن ایشان در محل کار و یا در زمان مشغله زیاد ایشان

نبایدها:

1.       تجسس در امور شخصی همکاران

2.       انتقام جویی از همکاران و مراجعه کنندگان

3.       استهزاء و تخریب همکاران

4.        دخالت بی مورد در امور غیر مرتبط با وظایف محوله

5.       عدم توجه به نظرات همکاران

6.       سوء ظن، بخل و حسادت به همکاران

ج. در ارتباط و رفتار مدیر با کارمند:

بایدها:

1.       بکار گیری نیروهای متعهد، متخصص و شایسته در بخش های مختلف

2.       عدالت و انصاف در برخورد با زیر دستان

3.       تفویض اختیارات و استقلال در انجام وظایف شغلی و سازمانی

4.       افزایش توانمندیهای کارکنان از طریق انتقال تجارب و آموزش

5.       ایجاد انگیزه، میل و علاقه در کارکنان برای انجام وظایف شغلی و سازمانی

6.       تشویق و تنبیه به موقع کارکنان

7.       حضور مدیر دستگاه در بین همکاران به منظور رسیدگی به امور آنها

8.       تقویت حس همکاری، تعاون و مشارکت در بین کارکنان

9.      برنامه ریزی برای گسترش روحیه ابتکار ، خلاقیت و نوآوری کارکنان

10.   کنترل و ارزشیابی دقیق کارکنان و ارائه بازخورد مناسب برای اصلاح و بهبود

11.   فراهم نمودن شرایط رشد و تعالی کارکنان در ابعاد مختف

12.   حمایت و پشتیبانی جدی از همکاران برای رفع مشکلاتشان

نبایدها:

1.       تجسس در امور شخصی کارکنان

2.       پیش داوری و قضاوت یکطرفه نسبت به پرسنل

3.       استبداد، تکبر، تحقیر و استهزا تبعیض، بی احترامی و خشونت در برخورد با زیر دستان

4.       انتصاب ناشایسته اقوام، نزدیکان و دوستان فاقد صلاحیت

5.       وعده های پوچ و غیر قابل انجام به کارکنان

6.       نتیجه تلاش و کار زیر دستان را به خود نسبت دادن

7.       به کار گیری کارکنان مجموعه تحت مدیریت جهت انجام امور شخصی و غیر اداری

د. در ارتباط و رفتار کارمند با مدیر:

بایدها:

1.       اطاعت پذیری و انجام به موقع دستورات مافوق

2.       حفظ حرمت و منزلت مدیران در محیط اداری و غیر اداری

3.       ارائه نظرات کارشناسی در رابطه با وظایف شغلی و سازمانی

4.       صداقت، امانتداری و برخورد مؤدبانه با مافوق

5.       مشارکت جدی در کارهای تیمی و انجام وظایف شغلی

6.       استفاده درست در مقابل اختیارات تفویض شده  

نبایدها:

1.       تمرد و سرپیچی از دستورات مافوق

2.       دروغ، تهمت، افتراء، غیبت کردن و بدگویی پشت سر مدیران

3.       ارائه گزارشات خلاف واقع

4.       تملق و چاپلوسی در رفتار و ارتباط با مافوق

5.       از زیرکارها ، شانه خالی نکردن و امور محول شده را به گردن دیگران نیانداختن

ه. در ارتباط با سازمان و شغل:

بایدها:

1.       انجام به موقع و دقیق وظایف محوله

2.       حضور منظم و به موقع در محل کار و فعالیت تا پایان وقت اداری

3.       ارتقای دانش و مهارت مورد نیاز شغلی و سازمانی

4.       سخت کوشی و تلاش در کار 

5.       دقت و احتیاط در مصرف بیت المال و جلوگیری از ریخت و پاش و دوری از اسراف

6.       افزایش بهره وری، اصلاح الگوی مصرف، صرفه جویی و استفاده بهینه از امکانات و منابع سازمان

7.      رعایت پوشش اداری

8.       توجه به ساده پوشی و عدم آرایش زننده در ادارات و مراکز آموزشی و عمومی

9.       رعایت قوانین، مقررات، ضوابط اداری و آراستگی محیط کار

10.   رعایت شئون و شعائر و اخلاق اسلامی (در گفتار، رفتار و پوشش و برخورد با دیگران)

11.   برگزاری و شرکت فعال و به موقع در نماز جماعت و تشویق همکاران برای شرکت در نماز

نبایدها:

1.       سوء استفاده از موقعیت شغلی و استفاده شخصی از امکانات دولتی و مردمی.

2.       اعمال نفوذ برای نیل به منافع شخصی و گروهی و پذیرایی های پر خرج برای حفظ موقعییت شخصی

3.       برگزاری جلسات زاید و بی فایده و سفرهای پرهزینه و بی مورد داخلی و خارجی.

4.      دیر سرکار آمدن و زود رفتن از محل کار.

5.       انجام کارهای شخصی در اوقات و ساعات اداری.

6.       ماندن در اداره در غیر ساعات اداری و انجام ندادن کار و گرفتن اضافه کاری.

7.       سهل انگاری در حفظ امکانات دولتی، بدبین کردن مردم به نظام و انقلاب اسلامی.

8.       اختلاس، جعل، خیانت در امانت و عدم وفای به عهد.

9.     مکالمه زیاد و طولانی و بی مورد با تلفن اداره.

10.   استعمال دخانیات و داشتن اعتیاد.